Adnabod ac atal deliriwm

Newid sydyn yng nghyflwr meddwl unigolyn yw deliriwm. Mae'n gyflwr difrifol sydd weithiau'n cael ei gamgymryd am ddementia neu, yn fwy anaml, iselder.

Yn wahanol i ddementia, mae deliriwm yn datblygu’n gyflym, ac mae’n gyflwr dros dro fel arfer. Mae bod â deliriwm yn gallu golygu:

• Arhosiad hirach yn yr ysbyty
• Risg uwch o ddementia
• Cynnydd mewn marwolaethau

Bydd y driniaeth yn dibynnu ar yr achos sylfaenol a dylai gael ei rheoli gan weithiwr proffesiynol iechyd, fel meddyg teulu.

Gellir atal Delirium mewn 30% o achosion.

• 65 oed neu’n hŷn
• Wedi torri clun
• Trafferthion cof a/neu ddementia
• Salwch difrifol

Bydd risg i’r rhan fwyaf o bobl sy’n byw mewn cartrefi gofal. Mae gan staff gofal rôl bwysig i’w chwarae o ran cadw llygad am unrhyw newidiadau, a darparu cymorth er mwyn lleihau’r risg o ddeliriwm.

Deliriwm gorfywiog

Mae achosi i’r person ymddwyn yn aflonydd, wedi cynhyrfu neu yn ymosodol

• Mwy o ddryswch
• Gweld pethau dychmygol
• Tarfu ar gwsg
• Llai cydweithredol.

Deliriwm llai bywiog

Mae’n achosi encilio, tawelwch a syrthni mewn person

• Diffyg canolbwyntio
• Llai ymwybodol
• Llai o symud
• Diffyg archwaeth.

Mae deliriwm cymysg yn digwydd pan fo person yn symud rhwng y ddau fath. Mae difrifoldeb y symptomau yn gallu amrywio yn ystod y diwrnod.

Os oes unrhyw un o’r newidiadau hyn yn digwydd, dylid gofyn am asesiad gan weithiwr proffesiynol iechyd (meddyg teulu, fel arfer).

Egwyddorion cyffredinol

Er mwyn atal deliriwm mewn unrhyw un sydd â risg o ddatblygu symptomau:

• Sicrhau y darperir cymorth gan ofalwyr sy’n gyfarwydd i’r person
• Gofyn am adolygiad os ydynt yn cymryd nifer o feddyginiaethau
• Osgoi symud y person yn ddiangen, a’u cadw mewn man sy’n gyfarwydd iddynt
• Gwirio rhag unrhyw arwyddion o ddeliriwm wrth iddynt symud i’r cartref ac yn ddyddiol. Eu cyfeirio i gael asesiad os bydd angen

Mae rhestr isod o ffactorau sy’n gwneud deliriwm yn fwy tebygol, a chamau i helpu i leihau’r risg.

Nam gwybyddol/dryswch

• Sicrhau bod y person yn gallu gweld cloc a chalendr
• Siarad â’r person a’u helpu i leoli eu hunain
• Sicrhau bod unrhyw gymorth clyw neu sbectol yn cael eu gwisgo a’u bod yn gweithio’n dda

Diffyg hylif/rhwymedd

• Annog y person i yfed
• Cynorthwyo’r person i osgoi/trin rhwymedd

Haint

• Edrych am arwyddion o haint
• Osgoi defnyddio cathetr cyn belled ag y bo modd

Cwsg aflonydd

• Osgoi tarfu ar y person yn ystod cyfnodau o gwsg

Symudedd cyfyngedig

• Annog y person i gerdded
• Rhoi cymorth i wneud amrywiaeth o ymarferion egnïol, hyd yn oed os nad yw cerdded yn bosibl

Poen

• Edrych am arwyddion o boen, yn enwedig os oes gan y person anabledd dysgu neu ddementia*
• Sicrhau bod y boen yn cael ei rheoli’n dda

Cymeriant gwael o ran bwyd

• Sicrhau bod unrhyw ddannedd gosod yn lân, yn cael eu gwisgo a’i bod yn ffitio’n dda
• Edrych ar y cyngor yn ‘Nutrition support in adults’ (canllaw 32 y Sefydliad Cenedlaethol dros Iechyd a Rhagoriaeth Glinigol (NICE))

Gall gael y wybodaeth iawn helpu i leihau straen ar y person a’u teulu.

Dylai staff gofal ddarparu gwybodaeth:

• Lle i ddod o hyd i gymorth
• Pwysigrwydd dweud wrth staff gofal am unrhyw newidiadau sydyn
• Mae deliriwm yn gyflwr cyffredin sydd fel arfer yn brofiad dros dro
• Sut mae pobl eraill â deliriwm wedi teimlo

Efallai y bydd y wybodaeth deliriwm gyhoeddus gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion yn ddefnyddiol.

Profiadau pobl â deliriwm:

• Gofidio bod pobl yn ceisio’ch niweidio
• Cael breuddwydion byw sy’n parhau ar ôl deffro
• Cael anhawster o ran siarad yn glir
• Mae gwell dealltwriaeth yn gallu lleihau unrhyw drallod i’r person â’u teulu.
• Cael anhawster o ran dilyn yr hyn sy’n cael ei ddweud
• Gweld a chlywed pethau nad ydynt yn bresennol

• ‘Delirium: prevention, diagnosis and management’ – canllaw NICE, yn cynnwys templedau asesu a chynllun gofal o dan ‘Tools and resources’
• ‘Delirium in adults’ – safon ansawdd NICE
• Fideo ymwybyddiaeth deliriwm – cynhyrchwyd gan Dr Sophia Bennett a Dr Mani Krishnan, fel rhan o sgwrs #icanpreventdelirium
• ‘Delirium’ – Cymdeithas Alzheimer
• ‘Delirium (confusion)’ – Dementia UK
• ‘Delirium toolkit’ – Healthcare Improvement Scotland